Να μοιράσουμε

Τα πρόσωπα της φτώχειας

του Rick Roark
Ένα από τα χαρακτηριστικά του Ψυχρού Πολέμου ήταν ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο καπιταλιστικό και το κομμουνιστικό σύστημα για να κερδίσουν την εύνοια των αναπτυσσόμενων χωρών. Τώρα που η "αγορά" φαίνεται να έχει νικήσει, τα πράγματα αλλάζουν ταχύτατα: το ενδιαφέρον για τη μοίρα του τρίτου Κόσμου συρρικνώνεται ορατά. Αίφνης, τα μέσα ενημέρωσης δείχνουν κι αυτά μειωμένο ενδιαφέρον για την πείνα και τη φτώχεια. Ο συνεργάτης μας Rick Roark κάνει μια επανεκτίμηση της κατάστασης.

Τα πρόσωπα της φτώχειας είναι πολλά. Είναι το ένα στα πέντε. Στην πλειονότητά τους είναι πρόσωπα γυναικών – εκείνων των γυναικών που "κρατούν ψηλά το μισό ουρανό", σύμφωνα με μια παλιά κινέζικη παροιμία – και που χωρίς αυτές η μάχη κατά της φτώχειας δεν μπορεί να κερδηθεί.

Είναι επίσης πρόσωπα παιδιών, νέων, ανάπηρων και γέρων, πρόσωπα ιθαγενών λαών, μεταναστών και προσφύγων – εκείνων που η "πρόοδος" τούς έχει βγάλει στο περιθώριο. Αυτοί "οι μη-προνομιούχοι", "οι περιθωριοποιημένοι", όπως αποκαλούνται συλλογικά, είναι οι άνθρωποι που πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο κάθε σοβαρής προσπάθειας για την εξάλειψη της φτώχειας.

Η ίδια η φτώχεια εμφανίζεται με πολλές μορφές: ως ενδημική μαζική φτώχεια στις φτωχότερες και τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες· ως θύλακοι φτώχειας στο μέσο της αφθονίας, και τέτοιοι υπάρχουν ακόμα και στις πιο πλούσιες χώρες· ως ξαφνική φτώχεια, από φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές· ως προσωρινή φτώχεια εξαιτίας προσωρινών απολύσεων· ή ως η επίμονη, μακροπρόθεσμη φτώχεια των περιθωριοποιημένων που κάνουν χειρωνακτική εργασία με χαμηλή αμοιβή ή χωρίς αμοιβή. Μ' όποια μορφή κι αν εκδηλώνεται η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός που τη συνοδεύει αποτελεί ταυτόχρονα μια παραβίαση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και μιαν απειλή για την ίδια τη ζωή.

Μια επισκόπηση

Από τα 5,7 δισεκατομμύρια ανθρώπους που ζουν τώρα στον πλανήτη μας, υπολογίζεται ότι 1,3 δισεκατομμύριο ζουν μέσα στη φτώχεια. Η φτώχεια πλήττει άτομα και οικογένειες σε κάθε μέρος του κόσμου, αλλά η πλειονότητα των πιο φτωχών ανθρώπων ζουν στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου αποτελούν το ένα τρίτο του πληθυσμού.

Αριθμητικά, ο μεγαλύτερος αριθμός πάμφτωχων ανθρώπων, περίπου οι μισοί από το σύνολο των φτωχών, φυτοζωούν στη Νότια Ασία, που είναι η εστία του 30% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ένα άλλο 25% του συνόλου των φτωχών ζουν στην Ανατολική Ασία.

Η μεγαλύτερη συγκέντρωση ακραίας φτώχειας σημειώνεται στην Αφρική, ιδιαίτερα στη ζώνη των χωρών νότια της Ερήμου Σαχάρας. Η Αφρική έχει γύρω στο 16% των φτωχών του κόσμου – αλλά οι μισοί απ' όλους τους Αφρικανούς είναι φτωχοί.

Σε παγκόσμια κλίμακα, η φτώχεια είναι αγροτικό πρόβλημα, αφού το 80% των φτωχών του κόσμου ζουν σε αγροτικές περιοχές. Οι φτωχές χώρες είναι αγροτικές χώρες, και ο λαός τους εξαρτάται από τη γεωργία για δουλειά και εισόδημα. Αλλά με τον πληθυσμό να αυξάνει και τους περισσότερους φτωχούς των αγροτικών περιοχών να είναι άκληροι ή να έχουν χτήματα τόσο μικρά που δεν αποδίδουν αρκετό εισόδημα, οι δημογραφικές στατιστικές της φτώχειας αλλάζουν με γοργό ρυθμό. Δελεασμένοι από τις προοπτικές για τροφή, δουλειά, υπηρεσίες και ευκαιρίες, όλο και περισσότεροι φτωχοί προσελκύονται σε μικρές και μεγάλες πόλεις. Οι περισσότεροι από τους μετακινούμενους στις πόλεις είναι άντρες, που αφήνουν πίσω τις γυναίκες για να φροντίζουν την οικογένεια. Έτσι, η αγροτική φτώχεια τροφοδοτεί την αστική φτώχεια.

Γύρω στα 300 εκατομμύρια αστοί στις αναπτυσσόμενες χώρες ζουν σήμερα μέσα στη φτώχεια, χωρίς επαρκή εισοδήματα για να ικανοποιήσουν ακόμα και τις πιο βασικές διατροφικές και στεγαστικές τους ανάγκες. Αλλά η ταχύτατη αύξηση του πληθυσμού των αστικών περιοχών έχει προκαλέσει σημαντική πίεση, όχι μόνο στην αστική υποδομή και στέγη, αλλά και στο αστικό περιβάλλον.

Τουλάχιστον 600 εκατομμύρια άνθρωποι στις αστικές περιοχές των αναπτυσσόμενων χωρών ζουν με επισφαλή υγεία και σε συνθήκες επικίνδυνες για τη ζωή. Σε μερικές πόλεις, περισσότερος από το μισό πληθυσμό ζει σε εξαθλιωμένες φτωχογειτονιές και σε αχρησιμοποίητα κτίρια όπου έχουν εγκατασταθεί παράνομα. Οι άναρχα εξαπλούμενες πόλεις του κόσμου μεταβάλλονται όλο και πιο πολύ σε πόλεις απόγνωσης για όλο και μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας, σύμφωνα με το Κέντρο για τους Ανθρώπινους Οικισμούς των Ηνωμένων Εθνών (UNCHS).

Οι συνέπειες καταγράφονται δραματικά στους αριθμούς και στα πρόσωπα των άστεγων των πόλεων, ακόμα και στις πλούσιες κοινωνίες. Σύμφωνα με τους "Τάιμς της Νέας Υόρκης", πάνω από το 20% του πληθυσμού της ευρύτερης αστικής περιοχής της Νέας Υόρκης ζει κάτω από το επίπεδο της φτώχειας. Πάνω από 250.000 από τους κατοίκους της πόλης έχουν μείνει σε καταλύματα για αστέγους στη διάρκεια των τελευταίων πέντε χρόνων. Στην Ευρώπη οι πόλεις γίνονται κι εκεί, όλο και περισσότερο, "σπίτι" για τους άστεγους. Το Λονδίνο έχει γύρω στους 400.000 καταγραμμένους αστέγους, ενώ, από τις 500.000 χιλιάδες των αστέγων της Γαλλίας, σχεδόν οι 100.000 ζουν στο Παρίσι.

Η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη στις πόλεις των αναπτυσσόμενων χωρών, όπου πάνω από το 60% του πληθυσμού ζουν σε παράνομα κατειλημμένους οικισμούς ή σε εξαθλιωμένες φτωχογειτονιές μέσα στις πόλεις. "Στην Καλκούτα, τη Ντάκα και την Πόλη του Μεξικού, πάνω από το 25% των κατοίκων αποτελούν αυτό που μερικές φορές αποκαλείται 'κυμαινόμενος πληθυσμός'", αναφέρει μια έκθεση του UNCHS.

Τα νεότερα θύματα της φτώχειας

Τα παιδιά είναι τα πιο ευάλωτα θύματα της φτώχειας:

  • Κάθε χρόνο σ' όλο τον κόσμο 13 εκατομμύρια παιδιά κάτω από πέντε χρονών πεθαίνουν από υποσιτισμό και από αρρώστιες που μπορούν εύκολα να προληφθούν.

  • Γύρω στα 200 εκατομμύρια παιδιά κάτω από πέντε χρονών (δηλαδή το 36% των παιδιών αυτής της ηλικίας) υποσιτίζονται επικίνδυνα.

  • Ακόμα και στην πλουσιότερη χώρα του κόσμου, τις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα παιδί πεθαίνει κάθε 35 λεπτά από αιτίες σχετικές με τη φτώχεια, ενώ σχεδόν το ένα από κάθε τέσσερα παιδιά κάτω των έξι ετών μεγαλώνει σήμερα μέσα στη φτώχεια.

  • Οι οικονομικές κακουχίες και η εκμετάλλευση εξαναγκάζουν ώς και 160 εκατομμύρια παιδιά να εργάζονται και εξωθούν (σύμφωνα με εκτιμήσεις) δύο εκατομμύρια παιδιά στην παιδική πορνεία.

    Τα παιδιά – ένας πόρος που κινδυνεύει: Στη διάρκεια της "χαμένης δεκαετίας" του 1980, ένα συγκλονιστικό 65% των παιδιών του κόσμου ζούσαν στις χώρες της κατώτατης εισοδηματικής κατηγορίας, όπου το κατά κεφαλήν εισόδημα ήταν κάτω από χίλια δολάρια το χρόνο. Με τον τωρινό ρυθμό, μέχρι το έτος 2025, γύρω στο 88% των παιδιών του κόσμου κάτω από 15 χρονών θα κατοικούν στον Τρίτο Κόσμο. Η ανεργία και η φτώχεια των νέων είναι διπλά επιζήμια, γιατί οι νέοι αποτελούν τον κυριότερο ανθρώπινο πόρο στην προσπάθεια για ανάπτυξη. Ενώ θα έπρεπε να είναι οι καίριοι φορείς κοινωνικής αλλαγής και τεχνολογικών καινοτομιών, οι νέοι βρίσκονται να ζουν μέσα σε μια κοινωνική ομάδα που ζώνεται από αβεβαιότητες για το μέλλον της και μαστίζεται από ανεπαρκείς δυνατότητες για αυτοπραγμάτωση – παράγοντες που τροφοδοτούν τον αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και τα κοινωνικά προβλήματα.

    Μια νέα επείγουσα ανάγκη

    Πώς εξηγείται μια τόσο επίμονη φτώχεια σ' έναν κόσμο που κατά τα άλλα προοδεύει; Κατά την άποψη ειδικών αναλυτών του ΟΗΕ, αποτελεί τον αρνητικό αντίκτυπο που προκάλεσαν οι αποτυχημένες αναπτυξιακές θεωρίες της δεκαετίας του 1960 περί "διαρροής του πλούτου προς τα κάτω" (trickle-down), οι διαψευσμένες ελπίδες της δεκαετίας του 1970 για μια νέα διεθνή οικονομική τάξη και η "χαμένη δεκαετία" του 1980. Σύμφωνα με την έκθεση της UNICEF για την "Πρόοδο των Εθνών το 1995", "η φτώχεια που γινόταν όλο και πιο απελπιστική ... έστησε καταστροφικές συνέργειες ταχύτατης πληθυσμιακής ανάπτυξης, αύξησης των περιβαλλοντικών πιέσεων, ανερχόμενες κοινωνικές εντάσεις, και πολιτικές αστάθειες ενός είδους και μιας κλίμακας που τελικά δεν θ' αφήσουν καμιά κοινωνία ανέγγιχτη".

    Η Διακήρυξη της Κοπεγχάγης για την Κοινωνική Ανάπτυξη του 1996 και το Πρόγραμμα Δράσης της Παγκόσμιας Διάσκεψης Κορυφής για την Κοινωνική Ανάπτυξη του 1996 παρότρυναν να δοθεί ιδιαίτερη προτεραιότητα στις "ανάγκες και τα δικαιώματα των γυναικών και των παιδιών, αφού συχνά αυτοί φέρουν το μεγαλύτερο φορτίο της φτώχειας, καθώς και στις ανάγκες των ευάλωτων και μειονεκτούντων ομάδων και ατόμων". Τόνιζαν ακόμα την ανάγκη να ληφθούν από τις κυβερνήσεις συγκεκριμένα μέτρα με ανθρώπινο προσανατολισμό για να ελαφρωθεί το φορτίο της φτώχειας, όπως η πρόσβαση των φτωχών στους παραγωγικούς πόρους (π.χ., πίστωση, γη, παιδεία και επαγγελματική εκπαίδευση, τεχνολογία, γνώση και πληροφόρηση) και στις δημόσιες υπηρεσίες. Ειδικότερα για τις ευάλωτες ομάδες, παρότρυναν να παρέχεται σε όλους τους ανθρώπους επαρκής οικονομική και κοινωνική προστασία στη διάρκεια ανεργίας, κακής υγείας, μητρότητας, τεκνοποιίας, χηρείας, αναπηρίας και γεροντικής ηλικίας.

    Όπως είπε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ απευθυνόμενος στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, οι ανάγκες των φτωχών πρέπει να προστατεύονται. "Έχουν κι αυτοί ένα ρόλο να παίξουν στην οικοδόμηση μιας κοινωνίας αληθινά αντάξιας του ανθρώπινου προσώπου", είπε, "μιας κοινωνίας όπου κανένας δεν θα είναι τόσο φτωχός ώστε να μην έχει τίποτα να δώσει και κανένας δεν θα είναι τόσο πλούσιος ώστε να μην έχει τίποτα να λάβει".

    (Πηγές: Τμήμα Δημόσιας Πληροφόρησης του ΟΗΕ· Παγκόσμια Έρευνα του ΟΗΕ για το Ρόλο των Γυναικών στην Ανάπτυξη – 1994· Έκθεση του ΟΗΕ για την Κατάσταση του Κόσμου – 1993· Έκθεση του ΟΗΕ για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη – 1995· UNICEF "Η Πρόοδος των Εθνών" – 1995· Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας· Κέντρο του ΟΗΕ για τους Ανθρώπινους Οικισμούς· "Τάιμς της Νέας Υόρκης").

    "Θυμήσου το πρόσωπο του πιο φτωχού και αδύναμου ανθρώπου που είδες ποτέ και ρώτησε τον εαυτό σου αν η πράξη που σκέφτεσαι να κάνεις πρόκειται να έχει κάποια αξία γι' αυτόν. Θα τον ωφελήσει άραγε σε κάτι; Θα του δώσει κάποιον έλεγχο πάνω στη ζωή του και στο πεπρωμένο του; Μ' άλλα λόγια, θα οδηγήσει στην αυτοδυναμία των εκατομμυρίων που πεινούν και λιμοκτονούν; Θα δεις τότε τις αμφιβολίες σου και το εγώ σου να διαλύονται".

    – Μαχάτμα Γκάντι

    * Ο Rick Roark είναι καθηγητής σ' ένα ιατρικό πανεπιστήμιο των ΗΠΑ, ανεξάρτητος συγγραφέας, σύμβουλος ηλιακής ενέργειας, ομιλητής, και εκπρόσωπος του Share International ως μη-κυβερνητικής οργάνωσης στα Ηνωμένα Έθνη.

    * * *